.نگاهی به خرما و خواص آن در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی
اشاره
دکتر محمد احمدی «1» علی اکبر فلاح «2»
چکیده:
خرما میوه‌ای است بسیار قدیمی و نام آن در قرآن کریم 42 بار ذکر شده است. خرما از درختی به نام نخل با نام علمیphoenix dactylifera عمدتا در مناطق گرمسیری به دست می‌آید. این میوه پرفایده در ممالک اروپائی و آمریکائی به طور خام کمتر مصرف می‌شود و بیشتر در شیرینی‌ها و شکلات‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد اما در خاورمیانه به خصوص در کشورهای عربی جزء اصلی سبد غذائی مردم به شمار می‌رود. خرما از نظر پزشکی بسیار باارزش است چراکه با توجه به ترکیبات متشکله، عناصر لازم و خواص درمانی را دارا می‌باشد. دین مبین اسلام خرما را از جمله مهمّ‌ترین میوه‌ها و میوه بهشتی تلقی کرده و به موازات تکرار کلمه «خرما» و «نخل» در قرآن کریم، فضیلت و خواص
______________________________
(1). عضو هیئت علمی گروه تکنولوژی مواد غذائی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سوادکوه.
(2). مدرس قرآن کریم و مسئول کانون قرآن و عترت علیهم السّلام دانشگاه آزاد اسلامی واحد سوادکوه.
ص: 167
خرما در احادیث بسیار نیز ذکر شده است. این مقاله سعی دارد به خواص خرما با رویکردی از جنس آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم السّلام اشاره داشته باشد.
واژگان کلیدی:
خرما، قرآن کریم، روایات، نخل،phoenix dactyifera
مقدّمه:
قرآن کریم کتاب هدایت انسان در همه ابعاد است. از آنجائی می‌فرماید: لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ «1» یعنی هیچ تر و خشکی نیست که در قرآن نیامده باشد، نتیجه می‌گیریم که به تمام جنبه‌های زندگی انسان در قرآن پرداخته شده است. دستور العمل فوائد و استفاده از نعمت‌های خوردنی خداوند از جمله میوه‌ها و گوشت و شیر و ... نیز به کرات در قرآن ذکر شده است. کما اینکه به نام «خرما» و درخت آن «نخل» 42 بار در قرآن اشاره شده است. خرما میوه‌ای است قدیمی و به تعبیر قرآن، بهشتی.
خرما از نظر پزشکی بسیار باارزش است و نیز دین مبین اسلام آن را در جمله مهمترین میوه‌جات قرار داده است و به موازات تکرار کلمه «خرما» در قرآن کریم، فضیلت خرما در احادیث بسیار نیز ذکر شده است. (8 و 10)
ویژگیهای خرما:
خرما(Dates) از درختی موسوم به نخل با نام علمیphoenix dactylifera ، و عمدتا در مناطق گرمسیری بدست می‌آید (5). این میوه در فرآیند رسیدن رنگ‌های مختلفی به خود می‌گیرد که ناشی از عملکرد رنگدانه‌های آن است و نهایتا در شکل معمول آنکه تازه
______________________________
(1). انعام (6)، آیه 59
ص: 168
است و «رطب» نام دارد به رنگ قهوه‌ای تیره متمایل به سیاه درمی‌آید. هسته آن بیضی شکل و دراز و سخت می‌باشد و میوه خرما به شکل خوشه‌ای بزرگ از درخت آویزان شده است. خرمای خشک را در لفظ عرب «تمر» می‌نامند. تصور می‌شود که پرورش و کاشت درخت خرما 6000 تا 8000 سال قبل در بین النهرین آغاز شد (5).
تحقیقات درباره خرما نشان می‌دهد که صد گرم تازه آن دارای 163 کیلو کالری انرژی، 9/ 0 گرم پروتئین، 3/ 0 گرم گلوسید، 30 میلی گرم فسفر، 3/ 1 میلی گرم آهن، 51 میلی گرم کلسیم و 10 میلی گرم ویتامینC می‌باشد (4).
براساس تحقیقی دیگر صد گرم ماده خشک آن دارای 300 کالری انرژی، 2 گرم پروتئین، 6/ 0 گرم چربی، 73 گرم گلوسید، 60 میلی گرم گوگرد، 50 میلی گرم فسفر، 650 میلی گرم پتاسیم، 65 میلی گرم منیزیوم، 70 میلی گرم کلسیم، 2 میلی گرم آهن، 2/ 2 میلی گرم نیاسین می‌باشد (4 و 9).
میوه خرما به دلیل داشتن ویتامین‌هایE ,B ,A و منگنز و به خصوص منیزیوم می‌تواند در پیشگیری از سرطان‌ها به خصوص سرطان‌های دستگاه گوارش نقش به سزائی داشته باشد (4 و 10).
به تجربه ثابت شده است افرادی که در شبه جزیره عربستان زندگی می‌کنند به دلیل مصرف فراوان خرما کمتر به انواع سرطان‌ها مبتلا می‌شوند (3).
از خواص دیگر خرما، خنثی کردن اسید اضافی معده (بدلیل داشتن پتاسیم)، درمان بیماریهای عفونی، پیشگیری از بیماری‌هائی نظیر تصلب شرائین و دیابت می‌باشد. از علل عمده ابتلاء کم ساکنان شبه جزیره عربستان به دیابت مصرف فراوان خرما است (2).
حدود 70 خ از خرما را کربوهیدرات‌ها تشکیل می‌دهند که 60 تا خ 65 آن را قندهای
ص: 169
گلوکز و فروکتوز و خ 5- 2 آن را فیبر تشکیل می‌دهد. به همین دلیل برای افرادی که نمی‌توانند قند ساکارز را خوب تحمّل کنند مناسب است (2) و فیبر موجود در آن برای تسهیل در حرکات گوارشی مؤثر می‌باشد.
خرما دارای ترکیبات ضد میکروب است و در درمان بیماری ام- اس(m ultiplesclerosis) ، تقویت ستون فقرات، افزایش توان جنسی و قوه بینائی و شنوائی مفید است (2).
خرما برای افرادی که از ناراحتی تنگی نفس (آسم) رنج می‌برند مفید می‌باشد و جوش غرور جوانی(Acne) را بهبود می‌بخشد. این میوه در انسان تمرکز فکری به وجود می‌آورد.
مصرف خرما کار غده تیروئید را نیز منظم می‌کند. خرما در تعادل یون‌های بدن نقش مؤثری داشته و در تصفیه خون اثری شگفت‌آور دارد (2).
سالمندان باید برای جبران کاهش سلول‌های مغزی از خرما که سرشار از منیزیوم است استفاده نمایند (2).
ورزشکاران و کودکان نیز به خاطر فعالیت بدنی زیاد روزانه باید از مقادیر زیاد خرما که دارای انرژی فراوان است خصوصا در وقت صبحانه استفاده نمایند (2).
خرما می‌تواند با مهار رادیکال‌های آزاد از تخریب مولکولی و جهش ناشی از وجود این رادیکال‌ها در سلول جلوگیری کند (1 و 2).
به دلیل اینکه خرما دارای مقادیر کمی سدیم است (1 میلی گرم در 100 میلی گرم) برای افراد دارای فشار خون بالا(Hypertension) مفید است (2) و همین میزان سدیم نیز از بروز سرماخوردگی پیشگیری می‌کند. طبق تحقیقات به عمل آمده فاصله بین خوردن خرما تا جذب و تبدیل شدن به انرژی فقط بیست دقیقه طول می‌کشد (1 و 2).
براساس یک ضرب المثل کهن عربی" فوائد خرما به اندازه تعداد روزهای یک سال
ص: 170
است" (5).
بنابراین خرما و درخت نخل را می‌توان یک «لطف الهی» تلقی کرد و شاید به همین دلیل است که در قرآن مجید و روایات بارها و بارها از آنها یاد شده است (10).
خرما در آیات قرآن:
همان‌طورکه ذکر شد نام خرما 42 بار در قرآن آمده است. خرما یک میوه بهشتی است چراکه در قرآن آمده، خداوند به حضرت مریم علیه السّلام که از فرط درد زایمان و ناراحتی به زیر درخت نخلی پناه برده بود می‌فرماید: «نخل را بجنبان تا خرمای تازه چیده شده برایت فرو ریزد». «1» در جائی دیگر نیز می‌فرماید:" در آن (بهشت) دو میوه هست، خرما (نخل) و انار". «2»
همچنین خداوند در قرآن می‌فرماید:" با آن برایتان بوستان‌هائی از خرما و انگور پدید آوریم، شما را در آن باغ‌ها میوه‌های بسیاری است که از آنها می‌خورید". «3»
در جای جای قرآن کریم دلیل خلقت درخت نخل و میوه خرما را عبرتی برای جهانیان برشمرده است، چنانچه به مثال‌هائی از آن در ذیل اشاره شده است:
1- و با آن برایتان کشتزار و زیتون و نخل‌ها و تاکستان‌ها و هر نوع میوه برویاند، در این عبرتی است برای مردمی که می‌اندیشند؟ «4»
2- و از میوه نخل‌ها و تاکستان‌ها شرابی مستی‌آور و رزقی نیکو به دست می‌آورید و خردمندان را در این عبرتی است؟ «5»
3- اوست خدائی که از آسمان باران فرستاد و بدان باران هرگونه نباتی را رویانیدیم و از
______________________________
(1). مریم (19)، آیه 25
(2). الرحمن (55)، آیه 68
(3). مومنون (23)، آیه 19
(4). نحل (16)، آیه 11
(5). نحل (16)، آیه 67
ص: 171
آن نبات ساقه‌ای سبز و از آن دانه‌هائی بر یکدیگر چیده و نیز از جوانه‌های نخل خوشه هائی سر فروهشته پدید آوردیم و نیز بستان‌هائی از تاکها و زیتون و انار، همانند و ناهمانند به میوه‌هایش آنگاه که پدید می‌آیند و آنگاه که می‌رسند بنگرید که در آنها عبرتها است برای آنان که ایمان می‌آورند؟ «1»
4- در روی زمین قطعه‌هائی است در کنار یکدیگر و باغهای انگور و کشتزار و نخلهائی که دو تنه «2» از یک ریشه یا یک تنه از یک ریشه و همه با یک آب سیراب می‌شوند و در ثمره، بعضی را بر بعضی دیگر برتری نهادیم. هرآینه در اینها برای خردمندان عبرتها است (9).
از برخی از آیات قرآن، رجحان و برتری خرما را نسبت به سایر میوه‌ها می‌توان دریافت. چراکه در اکثر آیات مربوطه کلمه «نَخِیلٍ»* یا درخت خرما قبل از سایر درختان میوه خصوصا درخت انگور (أَعْنابٍ)* آمده است.
از آیه‌ای که در ابتدای بحث در خصوص اجابت درخواست حضرت مریم (س) (آیه شماره 25 سوره مریم) عنوان شد نیز چنین مستفاد می‌گردد که مصرف خرمای تازه (رطب) برای زنان باردار سودمند است (4 و 9) و شاید به دلیل میزان سدیم کم برای زنان باردار که دچار فشار خون بالا ماه‌های آخر آبستنی «3» می‌شوند نسبت به مصرف قندهای مصنوعی ارجحیت داشته باشد.
خرما در روایات اسلامی و سخنان معصومین علیهم السّلام:
رسول ا ... صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مورد خواص خرما فرمودند:" در خرما 9 خاصیت است که جبرئیل به
______________________________
(1). انعام (6)، آیه 99
(2). رعد (13)، آیه 4
(3). اکلامپسی-Eclampsia
ص: 172
من خبر داد، بوی بد دهان را پاک می‌کند، معده را تمیز می‌کند، غذا را هضم می‌کند، بر قوت گوش و چشم می‌افزاید، پشت را قوی می‌نماید، شیطان را فلج می‌کند و انسان را به خدا نزدیک و از شیطان دور می‌سازد" (9).
همچنین؛ پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:" هرکس صبح خود را با خوردن 10 دانه خرما آغاز کند در آن روز هیچ سم و سحری به او ضرر نخواهد رساند" (9).
در سنن ابن داوود آمده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تناول کره و خرما را توأم دوست می‌داشتند (5).
پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درخت نخل را آفریده شده از باقیمانده گل آدم علیه السّلام می‌دانستند (2).
رسول ا ... صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در جائی دیگر می‌فرماید:" زن را در آخر حاملگی خرما بخورانید که فرزندش بردبار و پاک‌دامن خواهد شد" (9 و 10).
از امیر المومنین علیه السّلام نقل شده است که:" تمر (خرمای خشک) بخورید که شفای هر دردی است (9).
امام صادق علیه السّلام در مزایای خرما می‌فرماید:" خرما، خستگی را برطرف می‌کند و بلغم را از بین می‌برد و پاکیزه‌ترین غذاست و کسی که هفت دانه خرما هنگام خواب بخورد، کرم‌های شکم او کشته می‌شوند (3 و 6).
در خصوص شروع افطار با خرما نیز توصیه‌های فراوانی شده است:
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: هرگاه در سفره خرما وجود داشت با آن افطار را شروع کن.
ضمنا ایشان تمر (خرمای خشک) را بر رطب (خرمای تازه) ترجیح می‌دادند (1).
قند خرما بر قندهای مصنوعی که از چغندر قند بدست می‌آیند ارجحیت دارد. چراکه قندهای صنعتی باعث افزایش کلسترول خون و بیماریهای تصلب شرائین می‌گردد. لذا
ص: 173
قند خرما و اصولا قندهای طبیعی که در میوه‌ها وجود دارد، سبب رسوب کلسترول در عروق نمی‌گردند، بنابراین توصیه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه اطهار در شروع افطار با خرما این مهم را تقویت می‌کند (1).
البته به تناسب توصیه‌های اکید بر مصرف خرما، مواردی هم وجود دارد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و بزرگان دین، دستور منع مصرف بیش از حد خرما را داده‌اند. از جمله اینکه در سنن ترمذی از ام منذر روایت شده که زمانی، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به حضرت علی علیه السّلام سفارش کرد که:" زیاد خرما مخور زیرا که به تازگی از بیماری شفا یافته‌ای و ضعیف هستی" (5). این سخن پایه علمی دارد چراکه خرما دارای فیبر فراوان است و فیبر یک ماده دیرهضم می‌باشد و برای کسی که دوره نقاهت بیماری را گذرانده است دارای معده‌ای ضعیف است هضم این فیبر مشکل می‌باشد.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها:
با عنایت به مطالب فوق و اهمیت و فوائد مصرف خرما که در آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السّلام بخوبی مشخص می‌گردد، استفاده از این میوه گوارا و مفید به همگان توصیه می‌گردد. کشور ما خ 18 از کل خرماهای جهان را تولید می‌کند ولی متأسفانه مصرف خرما در کشور ما درصد قابل ملاحظه‌ای را شامل نمی‌شود. بنابراین توصیه می‌گردد که به این ماده غذائی مهم، توجه بیشتری معطوف گردد و دولتمردان و متولیان امر صنایع غذائی و تغذیه کشور، تلاش مضاعفی را برای گنجاندن خرما و یا فرآورده‌های ناشی از آن در سبد غذائی مردم مبذول دارند.
ص: 174
منابع و مآخذ:
( (1). بررسی تغذیه از دیدگاه اسلام- پایگاه اینترنتی تبیان(28 /8 /12 WWW .tebyan .net) .)
( (2). پارسانیا، صدیقه- خرما عامل شادابی، طراوت و درمان بیماری‌ها- روزنامه ایران، شماره 3684 (20/ 4/ 86) ص 13.)
( (3). خلیلی، محمد- ترجمه نصر الدین امیر صادقی تهرانی، طب الصادق علیه السّلام- ص 75.)
( (4). خواص خرما، روزنامه ابتکار- شماره 877 (18/ 1/ 86) صفحه گوناگون.)
( (5). کریمی، رسول- دین و اندیشه- مقالات قرآنی- گیاهان و قرآن (نخل) پایگاه اینترنتی تبیان. (16/ 11/ 82))
( (6). ملک محمدی، امیر، ملکی، فاطمه- تغذیه و تندرستی (1385- چاپ سوم)- انتشارات خادم الرضا علیه السّلام- ص 77- 75)
( (7). موفی، محتشم، جایگاه درخت در قرآن (1386)- پایگاه اطلاع‌رسانی فعالیتهای قرآنی دانشجویان.)
( (8). نصرتی، محمد رضا- نخل در قرآن (5/ 6/ 86)- پایگاه اینترنتی قرآن و قانونWWW .teb .blogfa .com )
( (9). نگاهی به کلمه نخل در آیات و روایات- ایکنا (پایگاه اینترنتی خبرگزاری قرآنی ایران) (24/ 4/ 86))
( (10). نور الحق، فراس- اعجاز در گیاهان (خرما)- دائرة المعارف اعجاز علمی در قرآن)
ص: 176
فواید عسل از دیدگاه قرآن، احادیث و تحقیقات پزشکی امروز
اشاره
عفت شهرآبادی «1» علیرضا شهرآبادی «2» منور نادری «3»
چکیده:
عسل غذای لذیذی است که از دیرباز مورد استفاده بشر بوده است. ماده اصلی آن شهد گلها و گیاهان معطر و شفابخش است که توسط زنبوران عسل پس از مکیدن، تغلیظ و تغییر شکل دادن ساخته شده و به عنوان یک غذای خوشمزه و کامل در دسترس انسان قرار می‌گیرد. به واسطه ویژگیهای شفابخش خود به عنوان دارو نیز در درمان اکثر بیماری‌ها در بین تمام ملل کاربرد داشته است. قرآن نیز بدان پرداخته است. فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ خوردن عسل برای مردم شفاء است. واژه‌ی شفاء در قرآن، درباره‌ی خوردنی‌ها به کار نرفته است، مگر برای عسل. و نام سوره‌ای از قرآن، اختصاص به نحل (زنبور عسل) داده شده است و
______________________________
(1). کارشناس اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان.
(2). دبیر، آموزش و پرورش شهرستان رفسنجان.
(3). کارشناس کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان.
ص: 177
قرآن درباره‌ی وحی به زنبور عسل می‌فرماید: پروردگار تو به زنبور عسل وحی (و الهام غریزی) نمود که از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند، خانه‌هایی برگزین و تمام ثمرات (و شیره‌ی گلها) بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است به راحتی بپیما. و از شکم‌هایشان شرابی با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود که در آن برای مردم شفا است به یقین در این امر نشانه‌ی روشنی است برای جمعیتی که می‌اندیشیدند. در روایات متعددی نیز از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه معصومین علیهم السّلام درباره خواص عسل مطالب زیادی بیان شده است از جمله پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: (لم یستشف المریض بمثل شربة العسل) هیچ مریضی، به مانند نوشیدن عسل شفاء پیدا نمی‌کند. «1» امام رضا علیه السّلام فرموده‌اند که: عسل لذیذترین خوردنیهاست. هرگاه عسل از شهد گل گرفته شود داروی هر دردی است. «2» تحقیقات علمی جدید نیز فواید عسل را به عنوان ماده‌ای جهت درمان بعضی از بیماری‌ها از جمله کنترل عفونت و ترمیم زخم، اثر ضد میکروب، پیشگیری از ضایعات تحت دهانی و ... شناسایی کرده است. در این مقاله سعی شده است فواید عسل از دیدگاه قرآن، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، ائمه معصومین و تحقیقات علم پزشکی مورد بررسی قرار گیرد.
واژگان کلیدی:
عسل، قرآن، احادیث و سلامتی
مقدّمه:
انگبین (عسل) مایعی است شیرین، که توسط زنبور عسل از شهد جمع‌آوری شده از
______________________________
(1). بحار الانوار
(2). وسائل الشیعه
ص: 178
نوش‌جاهای گیاهان تولید و به عنوان غذا ذخیره می‌شود (1). عسل ترکیباتی چون 20 نوع قند، 8 نوع ویتامین، 11 ماده معدنی، 16 نوع اسید آمینه، چندین نوع آنزیم و مواد ناشناخته دیگر دارد، یکی از لذیذترین خوراکی‌های بشر از دوران گذشته بوده است و در اسلام توجه خاصی به آن شده است، زنبور عسل از جمله موجوداتی است که از طرف پروردگار به آن وحی شده است و خداوند متعال صراحتا به درمان با عسل اشاره نموده است (2). پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه معصومین علیهم السّلام نیز در زمان حیات خویش بنا به روایات و احادیث متعدد از آن استفاده می‌نمودند و خواص شفابخش آن را در درمان انواع بیماری ها یادآور شده‌اند. اگرچه در زمان آنها علمی به نام تغذیه وجود نداشته ولی با بینایی کامل خواص غذاها و داروها از جمله عسل را بیان نموده و مردم را در این زمینه آگاه کرده‌اند.
سخنان آنها در رابطه با تحقیقات امروزی نشان می‌دهد که تطابق کامل بین آنها موجود بوده و تضادی بین آنها نیست. روی همین اصل است که عقیده داریم پیشوایان مذهبی ما عالم به همه علوم و آگاه از تمام فنون و رموز بوده‌اند (3) در سخنان گوهربار پیامبر اسلام، حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه اطهار نیز به عسل به عنوان ماده غذایی و دارویی شفابخش اشاره شده است و در تحقیقات علوم پزشکی نیز از آن یاد گردیده است.
تاریخچه عسل:
مصرف عسل شاید قدمتی به درازای حیات انسان داشته باشد. لوحه‌های گلین کشف شده در سده‌های قبل از میلاد نشان می‌دهد که بابلی‌ها، آشوریان و مصریان عسل مصرف می‌کرده‌اند. مصرف دارویی عسل نیز از زمان‌های بسیار دور بین ملل دنیا رواج داشته است. قدیمی‌ترین اسناد پزشکی با قدمت حدود 3500 سال قبل از میلاد که در مصر کشف شده، نشان می‌دهد که عسل برای درمان زخمها، بیماریهای گوارشی، کلیه، چشم و
ص: 179
دیگر اندام‌ها استفاده می‌شده است (4) عسل در زندگی روحانی، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می‌کرده است. از حکاکی‌های به جا مانده در پرستش گاه‌ها و دخمه‌های مردگان چنین برمی‌آید که عسل در آن روزگار اهمیت ملی زیاد داشته است، در پاپیروس‌ها به اهمیت دارویی عسل اشاره شده است و در بیشتر داروها مقداری شیر و عسل به کار می‌رفته است، مصریان قدیم از نوعی دوشاب که از جو، عسل و گندم تهیه می‌شده است به مقدار زیاد استفاده می‌کردند، زیرا الکل در دسترس آنها نبود. کتاب مذهبی یهودیان از سرزمین موعود چنین یاد می‌کند که در آن نهرهایی از عسل و شیر جاری است. در کتاب انجیل مسیحیان از عسل به عنوان مظهر فراوانی و نعمت یاد شده و در طومار بحر المیت نیز از عسل نام برده شده ولی از زنبورداری اثری نیست. در یونان باستان نیز عسل یکی از هدایای گران‌بهای طبیعت انگاشته می‌شد. یونانیان تصور می‌کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می‌خورند فناناپذیر و ابدی گشته‌اند. آنها تصور می‌کردند این خوراک عسل یکی از اجزای مهم بهشتی است (1)
عسل از دیدگاه قرآن، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه معصومین علیهم السّلام
وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ «1» پروردگار تو، به زنبور عسل الهام کرد که از کوه، خانه بگیر و نیز از درخت و از آنچه بنا می‌کنند. سپس از همه میوه‌ها بخور و راه‌های پروردگارت را فرمان بردارانه بپوی. (آنگاه) از درون (شکم) آن، شهدی که به رنگ‌های گوناگون است، بیرون می‌آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این زندگی زنبوران برای مردمی که تفکر
______________________________
(1). نحل (16)، آیه 68 و 69
ص: 180
می‌کنند نشانه‌ای از قدرت الهی است (5). و یا از آن به عنوان غذای بهشتیان نام برده شده است (6)
در کتاب دانشنامه احادیث پزشکی بیان گردیده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده‌اند: عسل، درمان است. «1» بر شما باد دو درمان: عسل و قرآن «2»
- نزد من، برای زن تازه‌زا، درمانی همانند خرما و برای بیمار، درمانی همانند عسل، وجود ندارد «3».
- خداوند (عز و جل) برکت را در عسل قرار داده است. درمان دردها، در آن است و هفتاد پیامبر، دوام سودمندی آن را از خداوند خواسته‌اند «4».
بیمار به چیزی برتر از یک شربت عسل، درمان جسته نشده است «5».
- عسل، چه خوب نوشیدنی‌ای است! قلب را مراقبت می‌کند و سردی سینه را از میان می‌برد «6».
- عسل، شفایی است که باد و تب را دور می‌کند «7».
مجلسی در بحار الانوار بیان نموده است که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده‌اند:
اگر در چیزی شفا باشد در حجامت و عسل است.
مردم به چیزی همانند عسل شفا نیافته‌اند که آن شفای همه دردهاست
______________________________
(1). دعائم الاسلام: ج 2، ص 148، ح 526
(2). سنن ابن ماجة: ج 2، ص 1142، ح 3452
(3). کنز العمال: ج 10، ص 44، ح 28279
(4). مکارم الاخلاق: ج 1، ص 359، ح 1173
(5). کنز العمال: ج 10، ص 20، ح 28168
(6). مکارم الاخلاق: ج 1، ص 358، ح 1168، الفردس: ج 4، ص 265، ح 6780
(7). جامع الاحادیث، قمی: ص 101
ص: 181
(لم یستشف المریض بمثل شربة العسل) هیچ مریضی، به مانند نوشیدن عسل شفاء پیدا نمی‌کند (8).
فتاحی بافقی (1385) در مقاله خود به نقل از عبد الرحمن سیوطی بیان نموده است که پیامبر فرموده‌اند کسی که در هر ماه سه روز صبح عسل بخورد درد مهمی به او نمی‌رسد، خداوند برکت را در عسل قرار داد و در آن شفای هر دردی است و یا چیزی بهتر از نوشیدن عسل جنبه دارویی ندارد بر شما باد عسل به آنکه جان من در دست اوست هر خانه ای که در آن عسل باشد فرشتگان آسمان برای آن خانه استغفار می‌کنند (2).
در کتاب دانشنامه احادیث پزشکی بیان شده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده‌اند:
درمان، در سه چیز است: نوشیدنی‌ای از عسل، نیشتر حجامتگر، و گزشی از آتش. اما من، امت خویش را از داغ کردن، بازمی‌دارم «1».
در المعجم الاوسط: به نقل از سائب بن یزید نقل شده است که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به حجامت، امر کرد و فرمود: مردم به هیچ چیزی بهتر از این یا نوشیدن عسل نگراییده‌اند «2».
در تاریخ دمشق: به نقل از عامر بن مالک نقل شده است که به سبب تبی که داشتم، کسی را نزد پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرستادم و از ایشان دارو و درمانی جستم. ایشان برایم ظرفی عسل فرستاد «3».
در تاریخ دمشق: نقل شده است که عامر بن طفیل، به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اسبی هدیه داد.
عامر، همچنین برای ایشان نوشت در من دمل (دبیله‌ای) پدید آمده است. از جانب خویش، برایم دارویی بفرست. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، از آن روی که عامر، هنوز اسلام نیاورده بود، اسب را
______________________________
(1). صحیح البخاری: ج 5، ص 2151، ح 5356
(2). المعجم الاوسط: ج 8، ص 53، ح 7944
(3). تاریخ دمشق: ج 26، ص 98
ص: 182
برگرداند. همچنین خیکی از عسل به وی اهدا کرد و فرمود: با این، درمان کن «1».
سه چیز، حافظه را افزون می‌کند و بلغم را از میان می‌برد: قرائت قرآن، عسل و کندر.
پنج چیز، فراموشی را از میان می‌برد و بر حافظه می‌افزاید و بلغم را نیز می‌برد: مسواک زدن، روزه گرفتن، قرائت قرآن و خوردن عسل و کندر.
امام علی علیه السّلام در مورد عسل فرموده‌اند: در عسل، درمان است «2» بیمار، به چیزی همانند خوردن عسل، درمان نجسته است «3».
عسل، شفای هر بیماری است و بیماری‌ای هم در آن نیست؛ بلغم را کم می‌کند و دل را جلا می‌دهد.- لیسیدن عسل، شفای هر درد است. خداوند (عز و جل) فرموده است: یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ «4»؛ از درون (شکم) آن (زنبور)، شهدی که به رنگ‌های گوناگون است، بیرون می‌آید. در آن، برای مردم، درمانی است. آن، همراه با قرائت قرآن و جویدن کندر، بلغم را از بین می‌برد «5».
امام صادق علیه السّلام فرموده‌اند:
مردم به چیزی همانند عسل، درمان نجسته‌اند. «6»
پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عسل می‌خورد و می‌فرمود: قرائت آیاتی از قرآن و جویدن کندر، بلغم را از میان می‌برد. امام کاظم علیه السّلام فرموده‌اند: عسل، درمان هر درد است، اگر که آن را از
______________________________
(1). تاریخ دمشق: ج 26، ص 99، ح 5506
(2). المحاسن: ج 2، ص 300، ح 1991
(3). الکافی: ج 6، ص 332، ح 1
(4). نحل (16)، آیه 69
(5). الکافی: ج 6، ص 332، ح 2، مکارم الاخلاق: ج 1، ص 357، ح 1163
(6). الکافی: ج 6، ص 332، ح 1.
ص: 183
شهدش جدا کنی «1»
- هرکس آب کمرش بر وی دیگرگون شود، شیر تازه همراه با عسل برایش سودمند است «2».
امام باقر علیه السّلام فرموده‌اند:
طب عرب، در هفت چیز است: نیشتر حجامتگر، شیاف، انفیه، قی کردن، نوشیدن قدری عسل، و آخرین درمان هم داغ کردن است و شاید نوره را هم بدان بیافزایند. «3»
- الکافی: به نقل از حمزه بن طیار، از امام کاظم علیه السّلام مردم به هیچ چیزی بهتر از مکش خون یا مزعه عسل، درمان نکرده‌اند. گفتم: فدایت شوم! مزعه عسل چیست؟ فرمود یک انگشت لیسیدن از آن. «4»
الفقه المنسوب للامام الرضا علیه السّلام: امام کاظم علیه السّلام فرمود: در عسل، درمان هر دردی است.
هرکس ناشتا یک انگشت از آن را بلیسد، این عسل، بلغم (وی) را پایان می‌دهد، صفرا را فرومی‌نشاند، تلخه سیاه (زرداب) را مانع می‌شود، ذهن را صفا می‌بخشد و اگر که همراه با کندر خورده شود، حافظه را نکو می‌سازد. «5» امام رضا علیه السّلام: هرکه می‌خواهد در همه زمستان از سرماخوردگی دور بماند، هر روز، سه لقمه شهد بخورد (7) «6».
شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه نقل نموده است که امام رضا علیه السّلام فرموده‌اند که:
عسل لذیذترین خوردنیهاست. هرگاه عسل از شهد گل گرفته شود داروی هر دردی
______________________________
(1). المحاسن: ج 2 ص 300 ح 1992.
(2). الکافی: ج 6 ص 337 ح 8.
(3). طب الائمه علیهم السّلام: ص 55.
(4). الکافی: ج 8 ص 194 ح 231.
(5). الفقیه المنسوب للامام الرضا علیه السّلام: ص 346.
(6). طب الامام الرضا علیه السّلام، 37
ص: 184
است (9).
صابری در کتاب دانشنامه احادیث پزشکی آمده است:
- امام هادی علیه السّلام فرموده‌اند که: هنگامی که درباره تب پیوسته یک روز در میان از ایشان پرسیدند: قدری عسل و شونیز (سیاه‌دانه)، برداشته و سه لیسه انگشت از آن خورده شود.
در این صورت، تب، ریشه‌کن خواهد شد، و این هر دو، مبارک هستند. خداوند متعال، درباره عسل فرموده است:
یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ «1»؛ از درون (شکم) آن (زنبور)، شهدی که به رنگ‌های گوناگون است، بیرون می‌آید. در آن، برای مردم، درمان است (7) «2».
عسل از دیدگاه علم پزشکی
بقراط، فیلسوف و حکیم یونانی قرن 4 قبل از میلاد در کتاب خود به نام ملاحظاتی راجع به درمان زخمها، مراقبت به وسیله عسل را توصیه می‌کند. وی برای درمان سوختگی عسل و روغن را به صورت موضعی به کار می‌برده است. (15)
ابو علی سینا بزرگترین پزشک مسلمان قرن چهارم در کتاب قانون در طب می‌نویسد:
عسل اندرون را تقویت، نیرو را زیاد و اشتها را باز می‌کند. همچنین در جای دیگری کاربرد آن را به صورت نان عسلی و آرد گندم بر روی زخم توصیه می‌کند و می‌گوید عسل در بهم آوردن زخمهای چرکین کمک می‌کند (10) «3».
رئیسی در کتاب پرورش زنبور عسل می‌گوید:
______________________________
(1). نحل (16)، آیه 69
(2). طب الائمه علیهم السّلام، ص 51.
(3). طب الائمه علیهم السّلام، ص 51
ص: 185
پزشکان برای پیران و کودکانی که احتیاج به دوباره‌سازی سریع قدرت تحلیل رفته خود دارند، عسل را تجویز می‌کنند. علاوه بر قندهای ساده، عسل دارای آنزیم و سایر مواد مورد نیاز سلول‌ها، بافت‌ها و اعضای بدن است. پروفسور و. ن. بوکین نوشته است: بدون آنزیم‌ها بدن از شدت خستگی خواهد مرد، حتی اگر ذخیره فراوانی از غذا داشته باشد، برای اینکه این غذاها نمی‌توانند بدون حضور آنزیم‌ها جذب بدن شوند. عسل دارای ارزش کالریک بالایی است. به نظر می‌آید اعداد صحیح باشند. مقدار کالری عسل بستگی به آبی دارد که در عسل موجود است. عسل نه تنها محصول خوشمزه طبیعت است، بلکه دارای ویتامین‌هایB 3 ,B 2 ,B 1 و ... و داروخانه کاملی از داروهای مقوی است. به عنوان یک غذای رژیمی عسل می‌تواند با سایر داروها کمک شایانی به بهبود بیماری‌ها کند.
با این‌همه علی‌رغم منافع آشکار و برتریهایش نسبت به غذاهایی مانند شکر، مربا و غیره هنوز آن‌طور که باید و شاید در بیمارستان‌ها و استراحت‌گاهها در دوران نقاهت از آن استفاده نمی‌شود.
موم عسل از نظر ویتامین «آ» نیز غنی است، به طوری که 100 گرم از آن 4096 واحد بین المللی ویتامین «آ» دارد (مقایسه شود با 60 واحد ویتامین «آ» در همان مقدار گوشت گاو).
با استفاده از موم عسل شیرینی‌های ویتامینه ساخته می‌شود که خواص خود را به مدت چندین ماه نگه می‌دارند. موم عسل سوخت‌وساز را بهتر می‌کند و در حرکت و کار ماهیچه‌ها تأثیر سودمندی دارد. جویدن موم عسل در ترشّح بیشتر بزاق سودمند است و فعالیت ترشی معده را زیادتر می‌کند و محرک روده در انجام وظایفش است. در ضمن جویدن موم عسل باعث سفت شدن لثه‌ها و تمیزی دندان می‌شود (11).
میریان (1382) در مقاله خود تحت عنوان کنترل عفونت و ترمیم زخم با عسل نقل نموده
ص: 186
است که: تحقیقات دهه اخیر در ایران و سایر کشورها را که در مورد تاثیر درمانی عسل بر روی زخمهای حاصل از جراحی و غیر جراحی، سوختگی‌های سطحی و نیمه سطحی انجام شده بررسی کند. نتایج همه این تحقیقات، حکایت از تاثیر مثبت عسل در کنترل عفونت زخم، کوتاه شدن زمان بهبودی، کم شدن اسکار در مقایسه با داروهای رایج در پانسمان را دارد. از آنجا که عفونت زخم یکی از شایعترین عوارض زخمها بخصوص سوختگی‌ها است، لذا تاثیر بسیار مفید عسل در کنترل عفونت می‌تواند استفاده درمانی آن را مجددا مورد توجه قرار دهد (4).
سیدی یزدلی در پایان‌نامه خود بیان نموده است که عسل دارای اثر ضد میکروب می‌باشد او می‌گوید که تجربه آزمایشگاهی اسکات که اولین تجربه بود و بطور اتفاقی رخ داد و آن عبارت بود از مجاور ساختن لاشه زنبور عسل و یا خود عسل در محیط کشت باکتری ها و عدم رشد در محیطهای کشت. و موارد دیگر تحقیق که در کشورهائی مثل ژاپن، زلاندنو و آلمان صورت یافته همه مؤید این واقعیت هستند که عسل دارای اثر ضد میکروبی می‌باشد (12).
میریان و همکارانش (1383) در مقاله خود تحت عنوان مقایسه دو محلول بی‌کربنات سدیم و عسل در پیشگیری از ضایعات تحت دهانی بیماران بستری در بخش‌های مراقبت ویژه بیان نموده‌اند که دو گروه بیمار در بخش‌های ویژه تنفسی به طور تصادفی انتخاب شدند که گروه اول با محلول بی‌کربنات سدیم و گروه دوم با محلول عسل 50 خ دهان شویه شدند. نتایج نشان داد که هیچ‌یک از دو گروه دچار زخم دهانی نشده بودند. ولی از نظر حفظ رنگ، حالت طبیعی لب و زبان و مخاط دهانی، عدم وجود پلاک محلول عسل موثرتر از محلول بی‌کربنات بوده است بنابراین استفاده از عسل به جای داروهای شیمیایی
ص: 187
که عوارض آنها کم‌وبیش شناخته شده است می‌تواند سودمندتر باشد (13).
خداداد و همکارانش (1385) در مقاله خود تحت عنوان بررسی تاثیر رژیم‌درمانی دارای عسل در ریشه‌کنی هلیکوباکتر پیلوری در مرکز طبی کودکان، سال 1383- 1382 بیان نموده اند که رژیم‌درمانی در بیماران مبتلا به عفونت هلیکو باکتر پیلوری شامل عسل و سه داروی امپرازول، آموکسی سیلین، بیسموت بود که نتایج نشان داد که رژیم‌درمانی دارای عسل از نظر میزان ریشه‌کنی میکروب هلیکو باکتر پیلوری شبیه رژیم‌های سه دارویی متداول می‌باشد (14).
هاشمی (1380) در کتاب خود تحت عنوان راهنمای پرورش زنبور عسل بیان نموده است که: پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده‌اند که خوردن عسل باعث نشاط قلب و تقویت حافظه می‌شود. فرمایش حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از لحاظ علمی به صورت ذیل قابل توجیه است: قلب پرکارترین عضله بدن است که از بدو تولد شروع به کار می‌کند و با استراحت آن، انسان و حیوانات به استراحت ابدی می‌پردازند. این عضله که در طول زندگی انسان هرگز استراحت ندارد، بالطبع بیشترین مصرف انرژی را در بین تمام عضلات بدن دارد. انرژی مورد نیاز عضلات از طریق سوختن گلوگز داخل یاخته‌های بدن آزاد می‌شود و عسل منبع سرشار گلوگز است. علاوه بر آن، عسل دارای آنزیم‌هایی است که قادر به تجزیه و انحلال چربی‌ها بوده و لذا مصرف عسل باعث می‌شود که علاوه بر تامین انرژی فراوان برای تحریک و تقویت قلب، چربی‌های داخل قلب و عروق تحلیل روند و به این وسیله باعث گشاد شدن عروق و رفع تنگی آنها، افزایش جریان خون در قلب و عروق و تنظیم فشار خون می‌شود و با چنین اثراتی طبعا" از خطر بروز سکته قلبی کاسته می‌شود. وقتی سرعت جریان خون در قلب و عروق زیاد شود، مقدار هموگلوبین خون افزایش می‌یابد و این
ص: 188
افزایش سبب جذب اکسیژن بیشتر در شش‌ها و در نهایت شادابی بیشتر به علت اکسیژن رسانی بیشتر به سلول‌های بدن و دفع کارآمدتر مواد زاید آنها می‌شود. این توجهات علمی ثابت می‌کند که مصرف عسل در افراد سالم موجب طول عمر بیشتر قلب آنها می‌شود و در بیماران قلبی باعث تقویت عضله قلب و تشدید فعالیت آن می‌شود (1).
واردی و همکارانش (1998) در مقاله خود با عنوان کاربردهای موضعی عسل در درمان عفونت زخمهای بعد از عمل در نوزادان بیان نموده است در تحقیقی که بر روی 9 نوزادی که دچار عفونت زخم جراحی شده بودند و آنتی بیوتیک‌های رایج برای کنترل عفونت آنها موثر نبوده است انجام شد، 21 روز بعد از شروع پانسمان با عسل زخمها تمیز، استریل و بدون عارضه جانبی کاملا بهبودی یافته است (16).
افم (1993) در مقاله خود به تاثیرات مثبت استفاده از عسل در گانگرن فورنیر اشاره کرد.
این بیماری که گانگرن عفونی ناحیه ژنیتال ناشی از میکروب استرپتوکوک است بسیار خطرناک بوده و می‌تواند منجر به مرگ شود. او به این نتیجه رسید که استفاده از عسل به طور موضعی به همراه آنتی بیوتیک رایج سیستمیک نتایج درمانی بهتری به دنبال داشته و از میزان مرگ‌ومیر ناشی از آن می‌کاهد (17).
ابراهیمی و همکارانش (1385) در بررسی تاثیر عسل در بهبود استوماتیت بیماران تحت شیمی‌درمانی بستری در بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بیان نموده است که: عسل در مقایسه با محلول روتین‌بخش، باعث بهبود بیشتر استوماتیت می‌گردد (18).
بنابراین براساس تحقیقات فوق، عسل می‌تواند در کنترل عفونت زخم، اثر ضد میکروب، بهبود استوماتیت، عفونت زخمهای بعد از عمل در نوزادان، تقویت عضله قلب و تشدید فعالیت آن، پیشگیری از ضایعات تحت دهانی، دوباره‌سازی سریع قدرت تحلیل
ص: 189
رفته پیران و کودکان موثر باشد. و موم عسل نیز در ترشّح بیشتر بزاق، فعالیت ترشی معده، محرک روده در انجام وظایفش و سفت شدن لثه‌ها و تمیزی دندان باشد.
نتیجه‌گیری:
با توجه به این اصل که عقیده داریم پیشوایان مذهبی ما عالم به همه علوم و آگاه از تمام فنون و رموز بوده‌اند. و با توجه به بررسی مقالات در زمینه عسل و همچنین فیه شفا للناس، دانش پزشکی می‌تواند با بررسی‌های گسترده دیگر به اسرار ماده عسل در زمینه های متنوع دست یابد و از آن برای درمان بیماریهای گوناگون استفاده نماید.
ص: 190
منابع و مآخذ:
( (1). هاشمی، مسعود. راهنمای کامل پرورش زنبور عسل. تهران: انتشارات فرهنگ جامع، 1380)
( (2). فتاحی بافقی، علی، یاوری، محمد رضا. حسین‌زاده، جمال. فواید انگبین از دیدگاه روایات اسلامی و بررسی اثربخشی آن بر زخم سالک در موش نژاد سوری. مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد، شماره 4، زمستان 1385.)
( (3). عسل، ماهنامه کشاورزی و غذا، شماره 53، 1386)
( (4). میریان، مهناز. کنترل عفونت و ترمیم زخم با عسل. نشریه دانشکده پرستاری و مامایی شهید بهشتی، شماره 40، 1382.)
( (5). قرآن مجید، سوره نحل، آیه 68 و 69)
( (6). قرآن مجید، سوره محمد، آیه 15)
( (7). صابری، حسین (مترجم)، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، دار الحدیث، 2 جلد، 1383.)
( (8). مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار، ج 62 و 63)
( (9). حر عاملی، محمد بن حسن. وسائل الشیعه، بیروت: انتشارات دار الکتب الاسلامیه، ج 17، 73، 1393 (ه ق).)
( (10). شرفکندی، عبد الرحمن (مترجم). قانون در طب. تهران، انتشارات سروش، 1370.)
( (11). رئیسی، نصرت اللّه، (مترجم). کتاب پرورش زنبور عسل. انتشارات کمانگیر،.)
( (12). سیدی یزدلی، حسن، ارزیابی اثرات ضد میکروبی عسل. پایان‌نامه (دکتری)، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشکده داروسازی، 1373.)
ص: 191
( (13). میریان، مهناز، نجفی، سهیل، کریمی زارچی، علی اکبر و همکاران. مقایسه دو محلول بی‌کربنات سدیم و عسل در پیشگیری از ضایعات تحت دهانی بیماران بستری در بخش‌های مراقبت ویژه. مجله پزشکی کوثر، شماره 9، پاییز 1383.)
( (14). خداداد، احمد، خاتمی، غلامرضا، حتمی، زینت نادیا و همکاران. بررسی تاثیر رژیم‌درمانی دارای عسل در ریشه‌کنی هلیکو باکتر پیلوری در مرکز طبی کودکان در سال. 1382- 83 مجله دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دوره 64، شماره 3، خرداد 1385.)
( (15).
Zumla, A.; Lulat, A. Honey a remedy rediscovered Journal of Royal Society medicine. 9891, V. 28.
) ( (16).
Vardi, A. et al. local application of honey for treatment of neonatal postoperative wound infection cta paeditr. 8991, 78( 4 ).
) ( (17).
Efem SE Recent advances in the management of fornier gangrene Surgery 3991, V. 311.
) ( (18). ابراهیمی، نیره. علیجانزاده کاشی، محمد حسین. خزایی، ناهید و همکاران. تاثیر عسل در بهبود استوماتیت بیماران تحت شیمی‌درمانی بستری در بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی. نشریه دانشکده پرستاری و مامایی شهید بهشتی، سال شانزدهم، شماره 52، بهار 1385.)
ص: 192
عسل، معجزه قرآنی و تأثیر آن بر ریسک فاکتورهای قلبی عروقی
اشاره
دکتر مجید غیور مبرهن «1» دکتر نرجس السادات یعقوبی «2» دکتر سید محمد رضا پریزاده «3» سیده فاطمه یعقوبی «4» سیده زهرا یعقوبی «5»
چکیده:
آترواسکلروز یکی از شایعترین علل ناتوانی و مرگ زودرس محسوب می‌شود.
اختلال در لیپوپروتئین‌ها و متابولیسم چربی‌ها، چاقی، دیابت، افزایش سطحCRP «6» از فاکتورهای خطر آترواسکلروز محسوب می‌شود. تغییر در عادات تغذیه‌ای نقش مهمی در
______________________________
(1).PHD تغذیه.
(2). دکترای عمومی.
(3).PHD بیوشیمی بالینی.
(4). دانشجوی پزشکی.
(5). دانشجوی دندانپزشکی.
(6).Reactive protein یکی از پروتئین‌های فاز حاد که در جریان التهاب بالا می‌رود.
ص: 193
کاهش چربی‌های مضر و وزن دارد. عسل طبیعی در تاریخ طب از قدمت دیرینه‌ای برخوردار بوده و در طب نوین نیز تاثیر آن بر کاهش ریسک فاکتورهای قلبی- عروقی مورد توجه قرار گرفته است. این مطالعه با هدف تاثیر مصرف عسل طبیعی در مقایسه با گلوکز بر میزان وزن لیپیدهای سرم،FBS «1»،CRP ،Cu «2» وZn «3» انجام شد.
مواد و روش‌ها:
در این مطالعه دوسوکور مورد- شاهدی 55 نفر از کارکنان دانشگاه علوم پزشکی مشهد باBMI< - 52 «4» واجد شرایط به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. گروه آزمایش روزانه 70 گرم عسل طبیعی و گروه کنترل 70 گرم محلول گلوکز را به مدت سی روز مصرف کردند قبل و پس از مصرف عسل و محلول گلوکز وزن، لیپیدهای سرم،FBS ،CRP ،Zn وCu اندازه‌گیری شد. جهت تجزیه و تحلیل آماری از آزمون‌های تی دانشجویی مجذور کای، تی زوجی، و مدل خطی عمومی استفاده شد وP >0 /50 معنادار تلقی شد.
یافته‌ها:
نتایج پژوهش نشان داد عسل طبیعی باعث کاهش وزن(P >0 /100) و (49/ 5 خ)LDL «5»،CHOI (I 0 /44) «6»،TG (I 01 /18) «7» شده بود همچنینCRP نیز پس از مصرف عسل
______________________________
(1).Fasting Blood Shuger .
(2).Cupper .
(3).Zinc .
(4).Body Mass Indem
(5).Low Density Lipoprotein .
(6).Cholestrol .
(7).Three Glycerid .
ص: 194
کاهش یافت در مقایسه مصرف گلوکز با افزایش وزنChol ,TG ,LDL همراه بود.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد:
کاربرد عسل طبیعی به عنوان یک ماده غذایی ارزشمند در رژیم غذایی کلیه افراد می‌تواند ریسک بیماریهای قلبی- عروقی را کاهش دهد. توصیه به استفاده از عسل طبیعی به عنوان جایگزین گلوکز نقش موثری در پیشگیری از آترواسکلروز می‌تواند داشته باشد.
واژگان کلیدی:
آترواسکلروز، عسل طبیعی، گلوکز
مقدّمه:
سابقه تاریخی عسل در طب
به موجب اسناد باستانی عسل از زمان‌های بسیار دور در اکثر جوامع مصرف درمانی داشته است. در مصر قدیم عسل به عنوان یک ماده غذایی، مصرف درمانی نیز داشته است.
در دیرینه‌ترین سند پزشکی مصر نقش عسل در درمان انواع زخمها، بیماریهای دستگاه گوارش، کلیه‌ها، چشم و دیگر اندام‌ها بیان شده است.
ابو علی سینا دانشمند بزرگ ایرانی می‌نویسد: «عسل خوراکی است که جوانی را جاویدان می‌سازد حافظه را نیرو می‌بخشد و گذشته را در خاطر زنده می‌کند، اندیشه را پاک و زبان را می‌گشاید. به عقیده وی عسل دارای خاصیتی است که درد را ریشه‌کن می‌سازد. (1)
ص: 195
بقراط بزرگترین اصلاح‌کننده پزشکی باستان که عسل را برای درمان بیشتر دردها تجویز می‌نموده است و خود آن را به مقدار زیاد مصرف می‌کرده است. با نهایت دقت مشاهده کرده بود که عسل دارای ارزش غذایی بسیاری است و در درمان بسیاری از بیماری های کاربرد دارد. (2)
در کتب آسمانی، قرآن کریم، انجیل، تورات، در نوشته‌های قدیمی یونان و روم در افسانه‌های کهن قوم اسلاو، کتاب مقدس هندوان و ... از عسل به عنوان ماده مقوی و شفابخش یاد شده است.
کتاب انجیل عسل را مظهر فراوانی و نعمت ذکر کرده است در قرآن کریم هم مکرر از عسل به عنوان موهبت الهی و شفابخش یاد شده است و حتی یک سوره به نام زنبور عسل اختصاص یافته است.
خداوند در آیه 68 و 69 سوره نحل می‌فرماید:
وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ* ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ
«و پروردگار تو به زنبور عسل وحی و الهام غریزی نمود که از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایی که «مردم» می‌سازند. خانه‌هایی برگزین. سپس از تمام ثمرات و شیره گلها بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، براحتی بپیما». از درون شکم آنها، نوشیدنی با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود که در آن شفا برای مردم است.
به یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیتی که می‌اندیشند.»
با توجه به این آیه لازم است به این نکته توجه شود که عسل‌های گوناگون با خواص
ص: 196
گوناگونی وجود دارند مثل عسل گل سرخ، عسل گل یاس، عسل اکالیپتوس، عسل زیر فون، و ... اما براساس نتایج محققان بهترین نوع عسل آن است که از شهد گل‌های مختلف به دست آید. و خداوند متعال در این آیه به عبارت «مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ» به این نکته اشاره دارد. رنگ عسل نیز برحسب آنکه زنبور بر روی چه گل و ثمره‌ای نشسته و از آن استفاده کرده است. متفاوت می‌باشد.
خداوند در آیه مذکور این نکته را با عبارت شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ بیان می‌فرماید همچنین در این آیه نیز عسل را برای انسان‌ها یاد می‌کند (لِلنَّاسِ) و جالب اینکه زنبور شناسان می‌گویند هر زنبور عسل برای رفع گرسنگی‌اش کافی است روی دو یا سه گل بنشیند در حالی که هر ساعت به طور متوسط روی دویست و پنجاه گل می‌نشیند و 4 کیلومتر راه می‌پیماید. چون زنبورها تنها برای خود عسل تولید نمی‌کنند بلکه برای سلامتی همه انسان‌ها تلاش می‌کنند.
و بالاخره در انتهای آیه خداوند متعال عسل را شفابخش برای مردم می‌داند و این امر را نشانه روشنی برای اندیشمندان ذکر می‌کند. فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ
احادیث:
(رسول اللّه: علیکم بالشفاءین: العسل و القرآن). «1»
پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: بر شما باد دو درمان: عسل و قرآن
(عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ان اللّه جعل البرکه فی العسل، فیه شفاء من الاوجاع، و قد بارک علیه سبعون نبیا).
پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: خداوند برکت را در عسل قرار داده است، درمان دردها در آن است و هفتاد پیامبر دوام سودمندی آن را از خداوند خواسته‌اند. «2»
______________________________
(1). کنز العمال، ج 10، ص 8، ح 28102.
(2). مکارم الاخلاق، ج 10، ص 359، ح 1173 عن الامام الرضا علیه السّلام.
ص: 197
(عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: نعم الشراب العسل، یرعی القلب و یذهب برد الصدر).
پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: عسل چه خوب نوشیدنی است! قلب را مراقبت می‌کند و سردی سینه را از بین می‌برد. «1»
(الامام علی علیه السّلام: العسل شفاء من کل داء و لا داء فیه یقل البلغم و یجلو القلب).
امام علی علیه السّلام: عسل شفای هر بیماری است و بیماری هم در آن نیست بلغم را کم می‌کند و دل را جلا می‌دهد. «2»
(الامام الصادق علیه السّلام: ما استشفی الناس بمثل العسل).
امام صادق علیه السّلام: مردم به چیزی همانند عسل درمان نجسته‌اند. «3»
کاربرد عسل در طب نوین:
مورد توجه قرار گرفته است. عسل در بهبود انواع زخمهای پوستی، بیماریهای قارچی، پسوریازیس «4» و درماتیت آتوپیک «5» و ... به کار رفته است. (3)
برخی محققان تاثیر آن را در بهبود عملکرد ریوی، بیماریهای دستگاه گوارش و خاصیت عسل بر علیه هلیکوباکترپیلوری، «6» ویژگی آنتی باکتریال آن، اثرات ضد التهابی و اثرات آنتی اکسیدانت موجود در آن مورد بررسی قرار داده‌اند. (4)
روش کار طرح پژوهش:
اشاره
______________________________
(1). بحار الانوار، ج 62، ص 295.
(2). بحار الانوار، ج 66، ص 294، ح 18.
(3). الکافی، ج 6، ص 332، ح 1.
(4).Psoriasis .
(5).Atopic dematit .
(6).Helicobacter pylori .
ص: 198
مقدّمه:
مطالعه حاضر که یک مطالعه کارآزمایی بالینی دوسوکور که با هدف تعیین مصرف عسل برCRP ,Cu ,Zn ,FBS ,Chol ,TG ,HDL ,LDL و وزن افراد با 25 بود روی 60 نفر که 40 نفر در گروه مداخله و 20 نفر در گروه شاهد قرار گرفتند انجام شد پس از جمع آوری داده‌ها که طی پس از یک ماه مصرف 70 گرم عسل طبیعی و محلول گلوکز به دست آمد مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت در تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار آماریSPSS استفاده شد و مقدار احتمال کمتر از 5 خ به عنوان نتایج معنی‌دار تلقی گردید.
منابع داده‌ها:
جامعه پژوهش: کلیه کارمندان بیمارستان قائم و امام رضا علیه السّلام که واجد شرایط نمونه پژوهش بودند.
محیط پژوهش: بخش بیوشیمی واقع در آزمایشگاه مرکزی بیمارستان امام رضا
معیارهای ورود به مطالعه:
1- مرد و زن بین سنین 65- 20 سال
2- داشتنBMI< - 52
3- کارکنان دانشگاه علوم پزشکی مشهد
4- رضایت داوطلب جهت شرکت در مطالعه
نمونه پژوهش: تعداد 60 نفر از جامعه پژوهش که شرایط ورود به مطالعه را دارا بودند.
حجم نمونه: با توجه به مقاله
ص: 199
که نتایج معنی‌داری رویFBS به دست آمده بود تعیین شد که در آن مقاله در هر گروه 7 نفر قرار گرفته بود که برای مدت 2 هفته پیگیری شده بود ما برای دقت بیشتر حجم نمونه در گروه مورد 40 و در گروه شاهد 20 نفر در نظر گرفتیم و مدت زمان پیگیری یک ماه در نظر گرفته شد.
روش نمونه‌گیری:
مبتنی بر هدف به طوری که افراد دارای اضافه وزن و چاق را انتخاب و به طور تصادفی به دو گروه تقسیم کرده به گروه آزمایش عسل و به گروه کنترل گلوکز (دارونما) داده می‌شود.
روش جمع‌آوری اطلاعات: به صورت فعال و با استفاده از پرسشنامه و روش‌های آزمایشگاهی.
متغیرها:
متغیر وابسته: شامل وزن، درصد چربی بدن، وزن چربی بدن،FBS ,BMI ,CRP ,Cu .Zn ,Chol ,TG ,HDL - C ,LDL - C
متغیر مستقل: مصرف عسل طبیعی یا گلوکز
متغیرهای مداخله‌گر: سن، جنس
روش اجرای طرح:
در این پژوهش 60 نفر از کارکنان دانشگاه علوم پزشکی مشهد از بیمارستان‌های قائم و امام رضا که در طیف سنی 65- 20 سال قرار داشتند و واجد شرایط نمونه پژوهش باشند و خود داوطلب شرکت در طرح تحقیقاتی شده‌اند به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش و
ص: 200
مجموعه مقالات قرآن و طب ج2 249
کنترل تقسیم شدند کنترل متغیرهای مداخله‌گر با تکنیک آماری در مرحله آنالیز تحت نظر قرار گرفت (علت انتخاب کارکنان دانشگاه علوم پزشکی آشنایی بیشتر آنها با مسائل علمی و احتمال همکاری بیشتر آنها بود دو نفر از گروه آزمایش طی آزمایشات مبتلا به دیابت تشخیص داده شدند که حذف شدند و یک نفر از گروه کنترل نیز طی آزمایشات مبتلا به دیابت تشخیص داده شد که حذف شد و دو نفر دیگر از گروه کنترل به علت عدم پیگیری از مطالعه خارج شدند. قبل از هرگونه مداخله و پس از آن نمونه خون افراد هر گروه از نظر مارکرهای شیمیاییHDL - C ,LDL - C ,FBS) «1»(TG ,Cholesterol , و فاکتورهای التهابی مثلCRP و عناصر کمیابی مثلZn ,Cu مورد بررسی قرار گرفت قبل و بعد از مداخله وزن و قد افراد، درصد چربی، وزن چربی افراد دور کمر و دور باسن اندازه‌گیری شد.
به افراد گروه آزمایش معادل2 kg عسل طبیعی و به افراد گروه کنترل2 kg محلول گلوکز (با غلظت معادل عسل طبیعی داده شد) لازم به ذکر است با توجه به اثر عوامل مختلف در کیفیت عسل آزمایش‌های استاندارد کیفیت عسل انجام شد.
افراد گروه آزمایش و کنترل روزانه 70 گرم از ماده مزبور (معادل سه و نیم قاشق غذاخوری) را در 250 میلی لیتر آب (یک لیوان متوسط سرپر) حل کرده و به مدت 30 روز استفاده کردند مصرف صحیح عسل و پلاسبو (محلول گلوکز) به صورت مرتب توسط تماس تلفنی و یا حضور در محل خدمت افراد شرکت‌کننده در طرح کنترل شد. همچنین برای توجیه هرچه بیشتر شرکت‌کنندگان در خصوص اهداف طرح اطلاع از مراحل انجام کار چگونگی مصرف و چگونگی تماس با مسئولان طرح در صورت ایجاد سوال یا مشکل و رضایت آنها از شرکت در طرح فرمی به شرکت‌کنندگان اعطاء شد و شرکت‌کنندگان
______________________________
(1).High density lipoprotein
ص: 201
در صورت تمایل به همکاری تا انتهای طرح آن را امضاء کرده و تاریخ مراجعه بعدی کتبا به شرکت‌کنندگان داده شد لازم به ذکر است تحقیق بصورت دوسوکور انجام شد و محقق از گروه شاهد یا آزمایش بی‌اطلاع بود. پس از یک ماه دوباره نمونه‌های خون افراد جهت بررسی فاکتورهای ذکر شده مورد ارزیابی قرار گرفت و وزن افراد و درصد چربی، وزن چربی، دور کمر و دور باسن اندازه گرفته شد.
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها:
در این پژوهش پس از گردآوری داده‌ها و کدگذاری اطلاعات وارد رایانه شد پس از حصول اطمینان از صحت اطلاعات جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار آماریSPSS استفاده شد در تحلیل داده‌ها از آزمونchi - square و آزمونt مستقل جهت آزمون همگن در دو گروه استفاده گردید. همچنین جهت مقایسه‌های قبل و بعد از مداخله از آزمونt زوجی استفاده گردید و در مقایسه بین دو گروه از آزمونt مستقل سود بردیم. جهت کنترل متغیرهای مداخله‌گر از مدل خطی عمومی، استفاده شد. در آزمون‌های انجام شده سطح معنی‌دار 5 درصد و ضریب اطمینان 95 درصد مد نظر بوده است.
نتایج
مشخصات کلی واحدهای پژوهش
میانگین سنی شرکت‌کنندگان در پژوهش 2/ 9-+ 2/ 41 بود که از بین آنان 24 نفر (6/ 43 خ) مرد و 47 نفر (3/ 56 خ) زن بودند. آزمون کای دو اختلاف معنی‌داری را از نظر جنس در دو گروه نشان نداد(p - 0 /21)
ص: 202
میانگین سنی شرکت‌کنندگان در گروه آزمایش83 /5 u 01 /6 و در گروه کنترل 7/ 8-+ 4/ 42 بود آزمونt - student هیچ اختلاف معنی‌داری از نظر سن()p 0 /51 وBMI ()p 0 /60 در دو گروه نشان نداد
نتایج در گروه کنترل (گلوکز)
میانگین وزن،BMI ، وزن چربی، درصد چربی، دور کمر، دور باسن نسبت دور کمر به دور باسن،Chol ,TG ,LDL - C ,HDL - C تفاوت معنی‌داری پس از مصرف گلوکز نداشت اگرچه در گروه کنترل وزن (46/ 0 خ)،(I 0 /63) BMI ، وزن بدن (83/ 0 خ) وزن چربی (99/ 2 خ) افزایش نشان داد.
نتایج در گروه آزمایش (عسل):
میانگین وزن وBMI بصورت معنی‌داری پس از مصرف عسل کاهش یافت(P >0 /100) وزن چربی نیز بصورت معنی‌داری در گروه عسل کاهش یافت(P >0 /20) . اما درصد چربی، دور کمر، دور باسن، نسبت دور کمر به دور باسن کاهش معنی‌داری را نشان نداد از بین لیپوپروتئین‌ها فقط تری گلیسرید بصورت معنی‌دار کاهش یافت(P >0 /30) هرچند مصرف عسل باعث کاهش(I 5 /94) LDL - C کلسترولI 0 /44) و افزایش(I 2) HDL - C شده بود.
جدول 1: مقایسه میانگین پارامترهای بالینی و آزمایشگاهی قبل و بعد از مداخله متغیرها در گروه آزمایش
ص: 203
در گروه آزمایش متغیرهای وزن،TG Zn ,w /h ratio ,Hip ,Wf ,BMI دارای تغییرات معنی‌دار بوده است. میانگین وزن اولیه در گروه آزمایش 53/ 9+ 81/ 77 بود که پس از مصرف عسل به 3/ 9+ 94/ 76 کاهش یافت که براساس آزمونt زوجی میزان کاهش وزن معنی‌دار بوده است(p >0 /100)
میانگینBMI قبل از مصرف عسل برابر 14/ 3+ 14/ 30 بوده است که پس از مصرف عسل به 1/ 36+ 8/ 29 کاهش یافت براساس آزمونt زوجی این اختلاف معنی‌دار بوده است(p >0 /100)
ص: 204
میانگین وزن چربی اولیه 96/ 45+ 30/ 26 و پس از مصرف عسل 99/ 5+ 53/ 25 بود که آزمونt زوجی اختلاف معنی‌داری را نشان داد(p I 2)
براساس آزمونt زوجی میزان کاهش دور باسن(p 0 /10) و نسبت دور کمر به دور باسن(P 0 /900) به صورت معنی‌دار بوده است. میزانTG اولیه برابر 04/ 81+ 26/ 153 و پس از مصرف عسل برابر 16/ 68+ 68/ 136 بوده است مصرف عسل میزانTG را به صورت معنی‌دار کاهش داد(p 0 /30) . میانگین غلظت سرمی روی قبل از مصرف عسل 172/ 105+ 25/ 858 و پس از دریافت آن به 07/ 93+ 17/ 782 رسید آزمونt زوجی اختلاف معنی‌داری را نشان داد(p 0 /600)
همچنین تغییرات متغیرها در گروه کنترل نیز مورد مقایسه قرار گرفته است که نتایج در جدول ذیل آمده است.
جدول 2 مقایسه میانگین قبل و بعد از مداخله متغیرها در گروه کنترل
ص: 205
براساس نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها وزن،BMI ، درصد چربی، وزن چربی، دور کمر و دور باسن وLDL وChol وFBS پس از دریافت محلول گلوکز افزایش یافت.
میانگین وزن اولیه افراد در گروه کنترل 67/ 11-+ 62/ 87 بوده است که پس از دریافت محلول گلوکز به 1/ 12-+ 11/ 88 که این اختلاف براساس آزمونt زوجی معنی‌دار نبود(p I 7)
میزان(p 0 /2) BMI ،(p 0 /5) BF ،(p 0 /61) WF نیز افزایش یافت.
اندازه دور کمر(p 0 /51) ، دور باسن(p 0 /61) و نسبت دور کمر/ دور باسن0 /40) (p - نیز پس از مصرف محلول گلوکز افزایش نشان داد.
میانگینLDL اولیه 49/ 40-+ 23/ 127 و پس از دریافت محلول گلوکز 73/ 48-+ 41/ 129 بوده است که میزان تغییرات آن براساس آزمونt زوجی معنی‌دار نبود.
میانگینCHol اولیه در گروه آزمایش برابر 48/ 39-+ 17/ 220 و پس از دریافت عسل 46/ 46-+ 29/ 223 شده است که این میزان افزایش براساس آزمونt زوجی معنی‌دار نبوده
ص: 206
است(p 0 /5)
میزان روی قبل و پس از دریافت محلول گلوکز اختلاف نشان نداد(p 1) میزان غلظت سرمی مس(P 0 /38) و نسبت روی به مس(p 0 /79) نیز کاهش نشان داد که براساس آزمونt زوجی این اختلاف معنی‌دار نبود.
میانگینFBS در گروه کنترل قبل از دریافت محلول گلوکز 67/ 9+ 47/ 86 و پس از دریافت محلول گلوکز برابر 3/ 80+ 24/ 87 شد براساس آزمونt زوجی این اختلاف معنی‌دار نبود.
جدول 3 در جدول ذیل اختلاف قبل و بعد را در کلیه افراد محاسبه و اختلاف ایجاد شده بر اثر مداخله را در دو گروه مقایسه نمودیم. در تحلیل چند متغیره، متغیرهای سن و جنس نیز کنترل گردیدند.
ص: 207
براساس نتایج حاصل از آزمون چند متغیره، متغیرهایBMI ,BW وWF I دارای تغییرات معنی‌دار بود.
میزان میانگین اختلاف وزن چربی(WF) در گروه آزمایش 97/ 1-+ 76/ 0 و در گروه کنترل 16/ 2-+ 75/ 0 بود با استفاده از آزمون چند متغیره اختلاف معنی‌داری بین دو گروه مشاهده نشد.(P 0 /700)
ص: 208
میزان اختلاف میانگین درصد چربی در گروه آزمایش 76/ 2-+ 8/ 0 و در گروه کنترل نیز 77/ 1-+ 27/ 0 بوده است نتیجه آزمون چند متغیره اختلاف معنی‌داری را در دو گروه نشان ندادP 0 /90
میزان اختلاف میانگین دور کمر(p 0 /3) و دور باسن(p 0 /2) و نسبت دور کمر به دور باسن(p 0 /1) در دو گروه معنی‌دار نبود.
میزان اختلاف میانگینHDL (p 0 /67) ،TG (p 0 /24) LDL )p 0 /61( ،0 /22) FBS (p 0 /46( Chol )P با کنترل متغیرهای مداخله‌گر و با استفاده از آزمون چند متغیره تغییر معنی‌داری را نشان نداد.
میزان اختلاف میانگین غلظت سرمی روی(p 0 /19) ، مس(p 0 /08) و نسبت روی به سن(p 10 /25) براساس آزمون چند متغیره تغییر معنی‌داری را نشان نداد.
میزان اختلافCRP نیز براساس این آزمون معنی‌دار نشد(p 0 /31)
در جنس زن مصرف عسل باعث تغییرات معنی‌داری، در کاهش میزان وزن چربی،TG ,Chol ,LDL شد. مصرف عسل در جنس مرد باعث کاهش معنی‌داری در میزان وزن وBMI شده بود.
میزان وزن،TG ,LDL ,WF I وFBS ,LDL Chol در جنس مرد در گروه کنترل پس از مصرف گلوکز افزایش یافت ..
همچنین پارامترهای آزمایشگاهیChol (P 0 /5) TG )P 0 /9( LDL )p 0 /4( وFBS P 0 /69) ، وCRP (P 0 /8) پس از مصرف محلول گلوکز افزایش یافت که میزان آن معنی‌دار نبود. میزان وزن،TG ,LDL ,WF I وLDL Chol ،FBS در جنس زن در گروه کنترل پس از مصرف گلوکز افزایش یافت ..
ص: 209
در جنس زن گروه کنترل مصرف محلول گلوکز باعث افزایش وزن(P 0 /3) ،BMI (P 0 /33) BF )p 0 /3( ،(P 0 /50) WF ، دور کمر(P 0 /58) ، دور باسن (65/ 0-)،(P 0 /4) LDL )P 0 /65( HDL ،(P 0 /89) TG ،(P 0 /5) Chol ،- 0 /69 FBS (P و(P 0 /8) CRP شد.
بحث و نتیجه‌گیری
تاثیر عسل بر کاهش وزن
برطبق نتایج بررسی‌ها پیرامون تاثیر مصرف عسل بر کاهش وزن هیچ مطالعه‌ای تا کنون در این زمینه انجام نشده است. در اینجا به عواملی که می‌توانند در کاهش وزن توسط عسل مرتبط باشند می‌پردازیم.
1- اسمولاریته، اسیدیته و تولید پراکسید هیدروژن به عنوان فاکتورهای مهمی تلقی می‌شوند
اسمولاریته بالای عسل می‌تواند جذب کربوهیدرات را در لومن روده، تعدیل کند.
2- تاثیر عسل بر کاهش سطح گلوکز خون می‌تواند یک علت دیگر برای کاهش وزن محسوب شود.
3- مکانیسم دیگری که در مورد علل کاهش وزن می‌توان مطرح کرد تاثیر آن بر اشتها است که در مورد تعدادی از شرکت‌کنندگان احساس سیری و بی‌اشتهایی پس از مصرف عسل گزارش شده بود.
4- نوراپی نفرین «1» و دوپامین «1» وسروتونین «2»، نورپپتیدy «3» و اندروفین «4» ها و عامل ازاد شدن
______________________________
(1).Nor epine phrine .
ص: 210
کورتیکوتروپین‌ها «5» مواد شیمیایی هستند که در رفتار تغذیه‌ای موثرند.
طرح این فرضیه که ترکیبات موجود در عسل با تاثیر بر مسیرهای آدرنرژیک و دوپامینرژیک و افزایش مقدار سروتونین وCRF و کاهش نروپپتیدy باعث بی‌اشتهایی و بهبود رفتار تغذیه‌ای می‌شود نیاز به مطالعات گسترده‌تری دارد. (5)
5- لپتین «6» هورمونی است که توسط بافت چربی ترشّح می‌شود. و در تنظیم اشتها موثر است. ژرلینگ «7» و رسیستین «8» هورمون‌های دیگری هستند که در تنظیم وزن موثرند. این فرضیه که ترکیبات ناشناخته موجود در عسل با تاثیر بر هرکدام از هورمون‌های ذکر شده می‌تواند در تنظیم وزن دخیل باشند نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد. (5)
- تاثیر عسل بر میزان لیپیدهای خون:
در پژوهش انجام شده تری گلیسیرید به صورت معنی‌دار پس از مصرف عسل کاهش یافت(p >0 /30) . میزان کاهش(I 5 /94) LDL کلسترول (44/ 0 خ) و افزایش(2 I) HDL بوده است که تغییرات معنی‌داری ملاحظه نشد.
در مطالعه دیگری که توسطAl - waili و همکارانش انجام شده بود مصرف عسل طبیعی در افراد سالم باعث کاهش تری گلیسیرید (2 خ) کاهش(I) LDL و کاستن کلسترول 7 خ و افزایشLDL به میزان 2 خ شده بود که معنی‌دار نبود. در مقایسه با گروه عسل گروهی که
______________________________
.Dopa min .
.Serotonin .
.neuro peptide .
.Endro pnine .
(5).CRH .
(6).Leptin .
(7).Ghreling .
(8).Resistin .
ص: 211
از عسل صناعی (گلوکز) استفاده کرده بودند میزانLDL وTG افزایش یافت. (6) در مطالعه‌ای دیگر مصرف عسل طبیعی در مقایسه با گلوکز بر روی بیماران با هایپر کلسترمیا و هایپرتری گلیسیریدمی بررسی شد. در بیماران با هایپرتری گلیسیریدمی مصرف گلوکز باعث افزایش تری‌گلیسرید و مصرف عسل طبیعی باعث کاهش تری‌گلیسرید شد. و در بیماران مبتلا به هایپر کلسترومی مصرف گلوکز باعث افزایشLDL و عسل طبیعی باعث کاهشLDL به میزان 11 خ و کلسترول به میزان 8 خ شده بود. (7)
ویلیام مورین در تحقیقی که بر روی بیماران با هایپر کلسترومی انجام داد مصرف عسل، گلوکز، عسل صناعی (مخلوطی از گلوکز و فروکتوز) را بر میزان لپیدهای خون وCRP مورد ارزیابی قرار داد. با مصرف عسل طبیعی کلسترول توتال 8 خ،LDL کلسترول 11 خ و سطحCRP 57 خ کاهش یافت. (8)
تاثیر عسل طبیعی به عنوان یک عامل آنتی اکسیدانت شناخته شده است که می‌تواند توجیهی برای کاهش لیپوپروتئین‌ها توسط آن باشد. (9)
اکسیداسیون لیپوپروتئین‌ها از مراحل آغازین فرآیند آترواسکلروز «1» می‌باشد که نسل به عنوان ماده محتوی مواد آنتی اکسیدانت می‌تواند از پروسه آترواسکلروز پیشگیری نماید.
بطور خلاصه در هنگام تشکیل پلاک آترواسکلروتیک نوع تعادل بین ورود و خروج لیپوپروتئین‌ها و لوکوسیت‌ها «2»، تکثیر و مرگ سلولی، تولید ماتریکس خارج سلولی و کلسیفیه شدن و ایجاد عروق جدید وجود دارد و محرک‌های مختلفی باعث آغاز این فرآیند سلولی می‌باشد که عسل با تاثیر در هرکدام از این مراحل می‌تواند در پیشگیری از
______________________________
(1).Atherosclerosis .
(2).Leukocyte .
ص: 212
آترواسکلروز دخیل باشد. اثبات این فرضیات نیاز به مطالعات متنوع و گسترده‌تری دارد. (10)
تاثیر عسل بر میزانFBS
در پژوهش انجام شده مصرف عسل طبیعی در مقایسه با گلوکز باعث کاهشFBS خون شد که میزان آن معنی‌دار نبود.
در پژوهش انجام شده توسطAl - waili مصرف عسل طبیعی به میزان1 .2 gr /kg به مدت 15 روز سبب کاهش(P >0 /70) FBS شده بود. (9)
در یک مطالعه دیگر تاثیر مصرف عسل طبیعی در مقایسه با ساکارز و فروکتوز بر میزان قند خون مورد بررسی قرار گرفته بود که تاثیر57 gr ساکارز و فروکتوز و عسل بر میزان قند خون در دقیقه 0، 30، 60، 90، 120، 240 اندازه‌گیری شد. نتیجه آنکه مصرف عسل باعث افزایش بسیار جزئی در میزان قند خون در مقایسه با ساکارز شده بود. (11)
تاثیر عسل در کاهش میزان قند خون می‌تواند به علت توانایی تحریک ترشّح انسولین باشد یا اینکه می‌تواند در عسل مواد شبیه انسولین موجود باشد که با اثر بر رسپتورهای گیرنده انسولین می‌تواند باعث کاهش قند خون پلاسما شود. که علت کاهش قند خون توسط انسولین را باید در مکانیسم‌های تنظیم ترشّح انسولین جست‌جو کنیم. در عسل ترکیبات ناشناخته‌ای وجود دارد که می‌تواند بر مراحل تنظیم ترشّح انسولین موثر باشد که این فرضیه نیاز به مطالعه بیشتر پیرامون آنالیز بیوشیمیایی عسل و شناسایی عوامل ناشناخته موجود در آن دارد.
جذب کربوهیدارت
گلوکز با مکانیسم هم انتقالی با سدیم جذب می‌شود و بیشترین میزان جذب را در
ص: 213
مقایسه با سایر کربوهیدرات‌ها دارد. گالاکتوز نیز مشابه گلوکز با مکانیسم هم انتقالی با سدیم جذب می‌شود اما جذب فروکتوز توسط مکانیسم انتشار تسهیل‌شده می‌باشد و میزان جذب آن حدود نصف گلوکز است که می‌تواند توجیهی برای علت کاهش قند خون و وزن توسط عسل طبیعی باشد. (12)
- تاثیر عسل برCRP
در تحقیق انجام شده مصرف عسل طبیعی در مقایسه با مصرف گلوکز باعث کاهش میزان(p 0 /80) CRP شده است که با توجه به نقش فاکتورهای التهابی در پدیده آترواسکلروز عسل طبیعی با کاهش مارکرهای ضد التهابی می‌تواند در جهت پیشگیری از آترواسکلروز نقش ایفا کند.
Al - Waili
در مطالعه‌ای تاثیر مصرف عسل طبیعی را بر میزانCRP و هموسیستئین در افراد سالم ارزیابی کرد. و نشان داد مصرف عسل طبیعی به مدت 15 روز باعث کاهشCRP (7 I) و هموسیتئین (6 خ) شده بود. وی در پژوهش دیگری مصرف عسل در بیماران با هایپر کلسترومی ارزیابی کرد و مشاهده کرد که مصرف عسل طبیعی باعث کاهشCRP به میزان (75 خ) شده بود.
در پژوهش دیگری توسط مورین ویلیام مصرف عسل طبیعی در افراد با هایپر کلسترومی باعث کاهشCRP (I 75) شده بود. (5)
در برخی مطالعات تاثیرات ضد التهابی عسل مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. که می‌تواند مربوط به افزایش سطح آنتی اکسیدانت‌ها توسط عسل طبیعی باشد (9)
دکترAl - Waili نشان داد که مصرف عسل طبیعی باعث افزایش میزان آنتی اکسیدانت
ص: 214
ها و ویتامین(I 74) C ، بتاکاروتن (3 خ)، اوریک اسید (12 خ) گلوتاتیون ردوکتاز (7 خ) و کاهشPGF 2 a (05 I) ,)PGE 2 )36 I ,Thrombin )I 84( می‌شود. (9)
تاثیر عسل طبیعی بر افزایش آنتی اکسیدانت‌ها و کاهش پروستاگلاندین‌ها می‌تواند در توجیه اثر ضد التهابی عسل دخیل باشد. (9)
نتیجه‌گیری نهایی:
پژوهش حاضر نشان می‌دهد که مصرف عسل طبیعی می‌تواند باعث کاهش وزن به صورت معنی‌دار و کاهش چربی‌های مضر خون(LDL ,TG ,Chol) و همچنین افزایشHDL شود. همچنین سایر فاکتورهای التهابی مثلCRP با مصرف عسل طبیعی کاهش یافت.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که مصرف عسل طبیعی با تعدیل عوامل خطرساز بیماری های قلبی و عروقی باعث کاهش ریسک ابتلا به آترواسکلروز شود.
کاربرد نتایج:
با توجه به اینکه خداوند متعال در قرآن کریم از عسل به عنوان یک ماده شفابخش یاد کرده است و در تاریخ طب از عسل در درمان انواع بیماری‌ها استفاده می‌شده است توجه به این ماده غذایی ارزشمند بسیار ضروری به نظر می‌رسد.
عسل طبیعی یک ماده غذایی شیرین محسوب می‌شود و عموم مردم عسل را همانند سایر مواد شیرین تلقی می‌کنند و افراد چاق به همان اندازه که از خوردن شیرینی‌های دیگر وحشت دارند از مصرف عسل نیز امتناع می‌کنند همچنین افراد مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی و بیماران دیابتی نیز با چنین باوری مصرف عسل را مضر می‌پندارند.
از آنجا که عادات تغذیه‌ای صحیح نقش بسیار موثری در سلامتی و پیشگیری از بسیاری
ص: 215
از بیماری‌ها دارد و امروزه بسیاری از مواد غذایی باارزش غذایی پایین جایگزین مواد غذایی سودمند شده است. بنابراین کسب آگاهی و آموزش در زمینه نقش تغذیه صحیح در پیشگیری از بیماری‌ها و سلامت افراد ضروری به نظر می‌رسد.
اینکه عسل حاوی چه ترکیباتی ناشناخته‌ای است و تاثیر شفابخش آن مربوط به کدام یک از مواد ترکیب‌دهنده آن می‌باشد و تاثیر شفابخش آن مربوط به کدام یک از مواد ترکیب‌دهنده آن می‌باشد و در پیشگیری و درمان چه بیماری‌هایی می‌توان عسل طبیعی را به کاربرد سوالاتی است که پاسخ به آن نیاز به پیگیری و مطالعه وسیع و صرف توجه فراوان محققین محترم را می‌طلبد.
از آنجا که عادات تغذیه‌ای صحیح نقش بسیار موثری در سلامتی و پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها دارد و امروزه بسیاری از مواد غذایی باارزش غذایی پایین جایگزین مواد غذایی سودمند شده است. بنابراین کسب آگاهی و آموزش در زمینه نقش تغذیه صحیح در پیشگیری از بیماری‌ها و سلامت افراد ضروری به نظر می‌رسد.
امید است با یاری پژوهشگران محترم در ادامه این راه به راز اثر شفابخش عسل نائل آییم.
ص: 216
منابع و مآخذ:
( (1). ابن سینا حسین بن عبدا ... قانون در طب ترجمه عبد الرحمن شرف کندی، تهران:
سروش 1370)
( (2). یوریچ ن. داروسازان بالدار. ترجمه صادق حداد کاوه. تهران: انقلاب اسلامی، 1366.)
ص: 218